بررسی علل فرسودگی تحصیلی دانشجویان

بررسی علل فرسودگی تحصیلی دانشجویان

محمدرضا باقرپور [۱]

چکیده

      هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی علل فرسودگی تحصیلی دانشجویان [۲] ، به‌صورت کلی و بدون تحدید مقطع تحصیلی و همچنین رشته تحصیلی بوده و شامل همه دانشجویان می‌باشد. مقاله حاضر، ترکیبی از مقالهِ از نوع گردآوری و نوع مـروری است که طـی آن، علاوه بر اینـکه به گـردآوری و انعکاس دیـدگاه‌های مختـلف در خصوص علل فرسودگی تحصیلی دانشجویان اقدام شده، همچنین نتایج ارائه شده در نوشتارهای علمی درباره موضوع فرسودگی، جمع‌بندی و ارزیابی نیز شده است که از نظر روش اجرا، از نوع کتابخانـه‌ای و به طریق فیش‌برداری بوده است.

در بخش مقدمه، پیشینه تعدادی از پژوهش‌های داخل ایران و خارج از کشور در خصوص فرسودگی تحصیلی دانشجویان، آورده شده است. در نهایت، با توجه به پیشینه تحقیق، چنین به‌نظر می‌رسد که فرسودگی تحصیلی، یک حالت منفی خستگی فیزیکی، هیجانی و ذهنی می‌باشد که با حس عمیق شکست از تحصیل همراه است. فرسودگی تحصیلی در دانشجویان، به‌صورت خستگی مزمن [۳] ناشی از کار بیش اندازه در فعالیت‌های درسی، نگرش بدبینانه و بی‌تفاوتی نسبت به فعالیت‌های دانشگاهی و احساس عدم شایستگی یا شایستگی پایین و فقدان احساس موفقیت در تکالیف دیده می‌شود. یکی از جنبه‌های مهم فرسودگی تحصیلی، کاهش رضایت دانشجویان از زندگی است. علاوه بر این، فرسودگی تحصیلی، به‌عنوان یک متغیر مرتبط با افت تحصیلی و ترک تحصیل، پدیدار شده است.

پس از بررسی مطالعات انجام‌شده مربوط و دقت نظر در پیشینه تحقیق، مشخص شد که عواملی، مثل: تعلل‌ورزی تحصیلی و درواقع، تأخیر در فعالیت‌های تحصیلی که می‌تواند عمدی، اتفاقی و یا عادتی بوده باشد و همچنین، کمال‌گرایی دانشجویان که درواقع، مجموعه‌ای از معیارهای بسیار بالا بـرای عملکرد است که با خودارزیابی‌های منفی، انتقاد و سرزنش خود همراه می‌باشد و نیز استرس و ناامیدی نسبت به کار در آینده و بعد از تحصیل، می‌تواند باعث فرسودگی تحصیلی گردد. همچنین، مشخص شده است خودکارآمدی ضعیف و عدم عدالت آموزشی و کمبود منابع درسی نیز، باعث فرسودگی تحصیلی می‌شود.

مقدمه

      همه‌ساله، دانشجویان زیادی، با شوق و رغبت و امید به آینده، وارد مراکز آموزش عالی می‌شوند. علی‌رغم اینکه انتظار می‌رود این شوق و انگیزه، ادامه یابد تا به بهترین نحوی، به اعتلای فردی و جامعه کمک نماید، برخی از دانشجویان، دچار فرسودگی تحصیلی می‌شوند؛ در حالی که نظام آموزش عالی، باید شرایطی را فراهم نماید تا دانشجویان، با اشتیاق و علاقه، اطمینان و احساس کارآمدی، بتوانند به کسب یادگیری مداوم بپردازند و در آینده و بعد از فراغت از تحصیل، با شور و انگیزه و امید، به زندگی خویش ادامه دهند.

یکی از عوامل مهم کاهش انگیزش و افت عملکرد دانشجویان مراکز آموزش عالی که زمینه‌ساز پیامدهایی منفی، چون: کاهش رشد و پیشرفت دانشجویان، افسردگی، کاهش سلامت روانی و … بوده و اخیراً مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته، فرسودگی تحصیلی می‌باشد.

یکی از چالش­‌های عمده تحصیلی، تحلیل رفتن و فرسودگی تحصیلی در دانشجویان است که انگیزه و اشتیاق تحصیلی آنها را تحت تأثیر قرار می­‌دهد؛ بنابراین، مطالعه پیرامون فرسودگی تحصیلی و پیامدهای مرتبط با آن، از اهمیت خاصی برخوردار است.

      اولین استفاده «فرسودگی» در رمان “یک مورد فرسوده” (گرین، ۱۹۶۱) رخ داد. طبق نظر یکی از کارشناسان نیویورک تایمز، این رمان یک معمار خسته و جداشده را مد نظر قرار داده که از شهرت خود خسته شده و انگیزه­ خود را برای کار کردن از دست داده است. در ایـن رمـان، به علت آنکـه نشانگانـی، چون: ناتوانی در خندیـدن یا رنج بردن و نیز بی­‌معنا شدن هنر و لذت برای فرد معمار، سلامت‌­های جسمانی او را به خطر نیانداخته بود، مفهوم لفظی فرسودگی در رمان به عنوان یک خطر شغلی (در حیطه کاری) درک نمی‌شد (ماسلاخ و لیتر، ۱۹۹۷).

      اصطلاح فرسودگی، نخست در یک نمایشنامه­ آکادمیک و توسط فریودنبرگر، این‌گونه معرفی شد: “شکست خوردن، فرسوده شدن یا خسته شدن به‌وسیله­ صرف انرژی، قدرت یا منابع زیاد”.

      مفهوم فرسودگی، با توسعه­ پرسشنامه­ فرسودگی ماسلاخ، عمومی­‌تر شد. تحقیق روی فرسودگی، عمدتاً متمرکز بر افراد در گروه­‌های حرف‌ه­ای متنوعی، نظیر: کارمندان خدمات انسانی، معلمان، پرستاران و روان‌شناسان بود. اگرچه چندین پژوهش فرسودگی در بین معاونان محلی دانشکده صورت گرفت، تحقیقات کمی در رابطه با فرسودگی در بین دانشجویان دانشکده به‌طور کلی صورت گرفته است.

      در اوایل، فرسودگی توجه علمی کمی را به خود جلب کرد؛ به‌­گونه‌­ای که “روان‌شناسی گذرا ” (ماسلاخ و همکاران، ۲۰۰۱)، “هوس زودگذر” (فاربر، ۲۰۰۰)، و ” زبان قلنبه سلنبه ” (شواب، ۱۹۸۳) انگاشته می‌شد.

      طبق نظر پژوهشگران اولیه­ نظریه­ فرسودگی (فاربر، ۱۹۸۴؛ ماسلاخ، ۱۹۷۶؛ ماسلاخ و جکسون، ۱۹۸۱)، فرسودگی، به‌خاطر کارهای پیشگام فریودنبرگر (۱۹۷۴)، روان‌پزشکی که سلامت کارکنانی را که حین تمایل نشان دادن به داده‌های اعتیـادآور دلـسـرد مـی‌شـدنـد، مـورد آزمـایـش قـرار داد، به‌تـدریج به‌عنـوان پـدیـده‌ای که ارزش تحقیـق را دارد، پدیـدار شد(فاربر، ۱۹۹۱).

      فرسودگی تحصیلی در دانشجویان، به معنی ایجاد احساس خستگی نسبت به انجام تکالیف درسی و مطالعه، داشتن نگرش بدبینانه نسبت به تحصیل و مطالعه درسی و احساس بی‌کفایتی تحصیلی است(داوید، ۲۰۱۰).

      نیومن (۱۹۹۰) معتقد است که مطالعه فرسودگی تحصیلی در دانشجویان، موضوع بسیار مهمی است؛ زیرا کلید فهم عملکرد تحصیلی ضعیف دانشجویان، رابطه دانشجویان با دانشگاه و شوق و اشتیاق آنها نسبت به ادامه تحصیل است (نعامی، ۱۳۸۸) فرسودگی تحصیلی می‌تواند تجربه عدم مشارکت و کاهش انرژی لازم برای انجام فعالیت‌ها شود (سالانوا و همکاران، ۲۰۱۰). فرسودگی تحصیلی، یکی از مسائل گریبانگیر سیستم آموزشی در همه مقاطع تحصیلی است و موجب هدررفتن نیروی انسانی و هزینه‌های صرف‌شده می‌شود. (آستین،۱۹۸۴)

فرسودگی را می‌توان نوعی اختلال نامید که به‌دلیل قـرارگرفتـن طولانـی‌مدت فرد در معرض استرس‌های محیطی [۴] در وی ایجـاد می‌شـود و نـشانـه‌هـای آن در ابـعـاد جـسمــانـی، روانـی، هیـجـانـی و ذهـنـی بـروز می‌کنـد (شه‌بخش، ۱۳۹۰).

      بر اساس تحقیقات و پژوهش‌های انجام‌شده، می‌توان گفت فرسودگی تحصیلی، در موقعیت‌های آموزشی، با ویژگی‌هایی، مانند: خستگی ناشی از الزامات مربوط به مطالعه، رشد حس و نگرش بدبینانه و بدون حساسیت نسبت به مطالب درسی و نیز احساس بی‌کفایتی و پیشرفت تحصیلی، ضعیف در امور درسی و تحصیلی، مشخص می‌شود (ژانگ ۲۰۰۷، نعامی،۱۳۹۰). هیس معتقد است هنگامی که فرد در معرض فشار روانی طولانی و مداوم محیط قرار می‌گیرد، اگر قادر به تطبیق خود نباشد، دچار فرسودگی می‌شود (Hayes 2015).

      فراگیران در محیط‌های آموزشی در دستیابی به اهداف آموزشی خود، با چالش‌های متعددی مواجه می‌شوند؛ وقتی چنین چالش‌هایی منفی در نظر گرفته شوند، اثر زیانباری بر روی انگیزش، عملکرد تحصیلی و بهزیستی روان‌شناختی فراگیران خواهد داشت. به‌عبارتی دیگر، در حالی که حضور در دانشگاه برای بسیاری از دانشجویان، تجربه‌های خوشایندی به همراه دارد، برای برخی دیگر از دانشجویان، مطالب تحصیلی، مانند: آزمون‌ها، مقاله‌ها، ارائه مطالب و غیره، منجر به فرسودگی تحصیلی دانشجویان خواهد شد. بدیهی است که فرسودگی تحصیلی، تأثیرات منفی از لحاظ بهزیستی ذهنی، روان‌شناختی و جسمانی برای دانشجویان خواهد داشت.

      فرسودگی تحصیلی، به‌عنوان فقدان انرژی و نشاط تعریف می‌شود و شخصِ دچار فرسودگی تحصیلی، احساس کسالت‌انگیزی را نسبت به انجام رفتار تحصیلی و شغلی نشان می‌دهد. فرسودگی تحصیلی، حالتی است که در یک فرد در حال تحصیل، به وجود می‌آید و پیامدی از فشار شغلی دایم و مکرر است؛ بدین‌ترتیب که شخص، در محیط تحصیل، به علت عوامل درونی و بیرونی، احساس فشار می‌کند و این فشار، دایمی و مکرر بوده و در نهایت، به احساس فرسودگی تبدیل می‌گردد. در این وضعیت، احساس کاهش انرژی [۵] رخ می‌دهد (کورس و فلین، ۱۹۲۹).

      نیومن، معتقد است فرسودگی تحصیلی در دانشجویان، بنا به دلایل مختلف، یکی از عرصه‌های مهم تحقیقات دانشگاه است. دلیل اول این است که فرسودگی تحصیلی، می‌تواند کلید مهم درک رفتارهای مختلف دانشجویان، مانند عملکرد تحصیلی در دوران تحصیل باشد. دلیل دوم این است که: فرسودگی تحصیلی، رابطه دانشجویان را با دانشکده و دانشگاه خود، تحت تأثیر قرار می‌دهد.

سوم اینکه: فرسودگی تحصیلی، می‌تواند شوق و اشتیاق دانشجویان را به ادامه تحصیل تحت تأثیر قرار دهد. بر اساس تحقیقات انجام‌شده، می‌توان گفت: فرسودگی تحصیلی در موقعیت‌های آموزشی، با ویژگی‌هایی، مانند: خستگی ناشی از الزامات مطالعه، بدبینی نسبت به مطالب درسی و احساس پیشرفت ضعیف در درس و تحصیل مشخص می‌شود.

      به‌طور کلی، فرسودگی را می‌توان نوعی اختلال نامید که به‌دلیل قرارگرفتن طولانی‌مدت فرد در معرض استرس‌های محیطی در وی ایجاد می‌گــردد و نشانه‌هــای آن در ابعاد جسمــی، هیجانــی و ذهنــی بروز می‌کند (Saatchi, 1995)

مفهوم فرسودگی، در اوایل دهه هفتاد برای اولین‌بار توسط فردنبرگر معرفی شد و ظهور و رشد آن، مرهون زحمات فریدنبرگر در نیویورک و ماسلش در کالیفرنیا است. فرسودگی در ابتدا در تعاملات حرف‌های افراد، نظیر کارکنان خدمات اجتماعی، با تأکید بر روابط بین فردی میان متقاضی و عرضه‌کننده مورد توجه قرار گرفت.

 (Maslach, Schaufeli, & Leiter, 2001; Freudenberger, 1974)

      بر طبق نظر ماسلش و جکسون(۱۹۸۱) فرسودگی، نشانگانی مشتمل بر خستگی هیجانی، زوال شخصیت [۶] و تمامیت فردی کاهش یافته می‌باشد. یک جنبه کلیـدی نشانگان فرسودگی، احساس فزاینـده خستگی هیـجانی می‌باشد. محققان همچنین علایم فرسودگی را در زمینه‌های غیرشغلی، نظیر ازدواج، ورزش و تحصیلات دانشگاهی مشاهده کرده‌اند.Pines & Nunes, 2003 

      فرسودگی تحصیلی در میان دانشجویان، اشاره به احساس خستگی به‌خاطر تقاضاها و الزامات تحصیلی، داشتن یک حس بدبینانه و بدون علاقه به تکالیـف درسـی و احساس عدم شایـستگـی به عنوان یک دانشجـو دارد. (Zhang, Gan & Cham, 2007)

      پینس، آرونسون و کفری به بررسی و مقایسه فرسودگی در بین پرستاران، مشاوران، مربیان و دانشجویان پرداختند و دریافتند که دانشجویان، در سطوح بالای مقیاس فرسودگی جای می‌گیرند. این بررسی نشان می‌دهد که دانشجویان، در طول دوران تحصیلی خود تا اندازه‌ای فرسودگی را تجربه می‌کنند. عوامل متعددی می‌توانند جـزو عـلـل ایـن نـوع فـرسـودگـی بـوده و راه‌هـای متـعـددی نیـز بـرای مقابـلـه و درمـان ایـن نشـانـگـان وجـود دارد.(Pines, Aronson, & Kafry, 1981) 

      اکثر تحقیقات نشان داده‌اند: فرسودگی تحصیلی، همان ساختار سه‌جزئی فرسودگی شغلی (خستگی هیجانی، بی‌علاقگی و خودکارآمدی شخصی کاهش‌یافته) را دارد (مونتا، ۲۰۱۱). علایم فرسودگی، شامل: خستگی هیجانی، مسخ شخصیت و افت عملکرد شخصی است (واتسا و رابرتسونا، ۲۰۱۱). فرسودگی تحصیلی در میان دانشجویان دانشگاهی به احساس خستگی به‌خاطر تقاضاهای درسی، داشتن یگ نگرش بدبینانه نسبت به دانشگاه و احساس بی‌کفایتی به‌عنوان یک دانشجو اطلاق می‌گردد (شائوفلی، پینتو و بیکر، ۲۰۰۹).

      افرادی که فرسودگی تحصیلی دارند، معمولاً علایمی، مانند: بی‌اشتیاقی نسبت به مطالب درسی، ناتوانی در ادامه حضور مستمر در کلاس‌های درس، مشارکت نکردن در فعالیت‌های کلاسی، احساس بی‌معنایی در فعالیت‌های درسی و احساس ناتوانی در فراگیری مطالب درسی را تجربه می‌کنند (سالملا – آرو و همکاران، ۲۰۰۸).

به گزارش ژانگ و همکاران(۲۰۰۷)، بین جنبه‌های ناسازگارانه کمال‌گرایی، با علایم فرسودگی تحصیلی، رابطه مثبت وجود دارد.

      از سویی دیگر، بروس (۲۰۰۹) در پژوهش خود درباره­ شناسایی استرس و اجتناب از فرسودگی تحصیلی، نتیجه گرفت که عوامل متعددی، مانند: نارسایی حمایت اجتماعی، استرس بیش از اندازه و ویژگی‌­های شخصیتی افراد می‌توانند باعث فرسودگی تحصیلی شوند. طبق یافته­‌های این پژوهش، دانشجویانی که استرس بیش از اندازه و به تبع آن، فرسودگی تحصیلی را تجربه می‌کنند، ممکن است علائم هشدار­دهنده­ جسمانی، عاطفی و ذهنی را از خود نشان دهند.

      همچنین آکا و یامان (۲۰۱۰) در پژوهشی که در مورد تأثیر متغیر منبع درونی – بیرونی کنترل بر روی سطوح فرسودگی معلمان در کشور ترکیه انجام دادند، به این نتیجه رسیدند که معلمان، معمولاً منبع درونی کنترل دارند و معلمانی که منبع درونی کنترل دارند، فرسودگی بیشتری را از لحاظ عاطفی و هیجانی نسبت به معلمانی که منبع بیرونی کنترل دارند، تجربه می‌کنند.

      از سوی دیگر تاریس، ون بک و شائوفلی (۲۰۱۰) در پژوهشی که در مورد رابطه­ کمال‌گرایی [۷] ناسازگارانه و سازگارانه با فرسودگی در ۱۹۹ مدیر کشور هلند انجام دادند، به این نتیجه رسیدند که بین کمال­گرایی ناسازگارانه و فرسودگی، یک رابطه­ مثبت و بین کمال­گرایی سازگارانه و فرسودگی، یک رابطه­ منفی وجود دارد؛ به‌عبارتی دیگر، مدیرانی که کمال­گرایی ناسازگارانـه بیشتـری داشتند، فرسودگـی بیش­تری را تجربـه کردنـد و مدیـرانی که کمال­گرایی سازگارانه­ بیش‌تری داشتند، فرسودگی کم­تری را تجربه کردند.

از طرفی دیگر، هیمل (۲۰۱۱، به نقل از عزیزی، ۱۳۸۹) در پژوهشی که در مورد تأثیر حمایت همسالان بر روی عملکرد تحصیلی و فرسودگی تحصیلی در دانشجویان انجام داد، به این نتیجه رسید که حمایت همسالان، در افزایش و بهبود عملکرد تحصیلی و کاهش فرسودگی تحصیلی، نقش تعیین‌کننده‌­ای دارد؛ چون تأثیری عمیق بر رفتار روزمره دانشجو می‌گذارد. اگر دانشجویی، خستگی هیجانی جدی داشته باشد، از لحاظ عاطفی، خسته، تحریک­‌پذیر و ناامید خواهد شد و فرسودگی تحصیلی بیش­تری را نشان خواهد داد. یک دانشجو با خود­کارآمدی پایین، به فرسودگی تحصیلی دچار می‌شود.

      مونتا (۲۰۱۱) در تحقیقی که در مورد رابطه­ بین نیاز به پیشرفت و فرسودگی تحصیلی در دانشجویان دوره کارشناسی انجام داد، به این نتیجه رسید که بین نیاز به پیشرفت و فرسودگی تحصیلی، یک رابطه­ منفی و معنی‌داری وجود دارد. او ادعا کرده است که استرس، هنگامی اتفاق می­‌افتد که تقاضاهای درسی، از منابع فراگیران فراتر رود. اگر استرس فراگیران ادامه یابد، آنها تمایل خواهند داشت که فشار­ را به‌صورت خستگی هیجانی، تجربه کنند. در حقیقت، افزایش خستگی هیجانی، مواجهه­ تدافعی را به‌صورت بی‌علاقگی افزایش خواهد داد. سرانجام، افزایش بی‌­علاقگی، خودارزیابی منفی را به صورت کارآمدی پایین، پرورش خواهد داد. یافته­‌ها نشان دادند که ویژگی‌ها، پیشایندها و نتایج فرسودگی تحصیلی، شبیه به فرسودگی شغلی هستند.

      حافظی و همکاران (۱۳۸۶) در پژوهشی با عنوان: “رابطه­ علّی استرس چالش، استرس مانع پیشرفت، فرسودگی تحصیلی و انگیزش یادگیری با عملکرد تحصیلی در دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی اهواز” تعداد ۳۰۰ نفر از دانشجویان مشغول به تحصیل در سال ۸۶-۸۵ را به‌عنوان نمونه انتخاب کردند. ابزارهای به ­کار رفته در این پژوهش، شامل پرسش­نامه­ استرس لیپن (۲۰۰۴)، پرسشنامه­ جهت­‌گیری انگیزشی و پرسش­نامه­ فرسودگی تحصیلی ماسلاچ بودند. نتایج نشان دادکه استرس چالش با فرسودگی۳۷/۰و انگیزش یادگیری ۴۱/۰ رابطه­ مثبت دارد. استرس مانع پیشرفت، با فرسودگی رابطه مثبت ۳۳/۰ و با انگیزش یادگیری، رابطه­ منفی ۵۲/۰دارد.

      نتایج حاصل از پژوهش زاهد بابلان، پوربهرام و رحمانی جوانمرد (۱۳۹۳) نشان می‌دهد کمال‌گرایی، جهت‌گزینی هدف تسلط و عملکرد تحصیلی، پیش‌بین معنی‌دار فرسودگی تحصیلی است.

      براساس یافته‌های مطالعه شریفی فرد و همکاران (۱۳۹۲) درصد قابل توجهی از دانشجویان، دچار فرسودگی تحصیلی هستند. در این پژوهش، معدل، نقش محافظتی در مقابل فرسودگی تحصیلی داشت و تحصیل در رشته هوشبری و سکونت در منزل شخصی، از ریسک فاکتورهای فرسودگی تحصیلی بود. معدل نمرات، با کلیه خرده مقیاس‌های فرسودگی تحصیلی ارتباط معناداری داشت؛ لذا برنامه‌ریزی جهت کاهش فرسودگی تحصیلی می‌تواند سبب ارتقای عملکرد تحصیلی در دانشجویان گردد.

      نتایج پژوهش معرفت و همکاران(۱۳۹۰) نشان‌دهنده رابطه منفی و معنادار بین هوش هیجانی و مؤلفه‌های فرسودگی تحصیلی است. همچنین در این پژوهش از بین مؤلفه‌های هوش‌هیجانی، خودشکوفایی، روابط بین فردی، مسأله‌گشایی، تحمل استرس [۸] ، کنترل تکانه و خوش‌بینی، بیشترین نقش را در پیش‌بینی فرسودگی تحصیلی دارند. به نظر محققان این مقاله، توجه به جنبه‌ها و فاکتورهای هوش هیجانی می‌تواند به کاهش فرسودگی تحصیلی دانشجویان کارشناسی تربیت بدنی کمک کند.

      نتایج پژوهش دهقانی‌زاده، غفاری و بهروزی (۱۳۹۱) نشان داد: بین کمالگرایی و روان‌رنجور خویی با فرسودگی تحصیلی، رابطه مثبت معنی‌دار و بین گشودگی به تجربه وجدانی بودن و موافقت با فرسودگی تحصیلی، رابطه منفی معنی‌داری وجود دارد. همچنین، کمالگرایی و روان‌رنجوری، بهترین پیش‌بینی را برای فرسودگی تحصیلی نشان می‌دهد.

      نتایج ضریب همبستگی پیرسون پژوهش عظیمی، پیری، و زوار (۱۳۹۲) نشان داد: بین ابعاد فرسودگی تحصیلی و عملکرد تحصیلی، رابطه منفی و بین یادگیری خودنظم داده و عملکرد تحصیلی، رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. در تحلیل رگرسیون و تحلیل مسیر، مشاهده شد که نسبت به یادگیری خود نظم داده، فرسودگی تحصیلی بیشترین واریانس عملکرد تحصیلی را پیش‌بینی می‌کند.

      ترابی (۱۳۹۳) بین حمایت اجتماعی و فرسودگی تحصیلی در دانشجویان دانشگاه پیام نور ابرکوه، رابطه معناداری را گزارش کرده است.

      نتایج رگرسیون گام به گام و تحلیل مسیر پژوهش حبیبی کلیبر (۱۳۹۳) نشان داد که کمک‌خواهی تحصیلی و ادراکات محیطی کلاس به‌صورت مستقیم، می‌تواند فرسودگی تحصیلی را پیش‌بینی کند و یا روی آن تأثیر بگذارد و در این میان، متغیر میانجی اهداف پیشرت اجتماعی نمی‌تواند نقش واسطه در پیش‌بینی فرسودگی تحصیلی از روی ادراکات محیطی مدرسه و کمک‌خواهی تحصیلی داشته باشد.

      سرانچه (۱۳۹۳) به بررسی رابطه علّی ویژگی‌های شخصیت با فرسودگی تحصیلی با میانجی‌گری خودکارآمدی تحصیلی و تنیدگی تحصیلی ادراک‌شده در دانشجویان دختر و پسر کارشناسی ارشد دانشگاه شهید چمران اهواز پرداخت. بر اساس نتایج این پژوهش، مدل پیشنهادی از برازش قابل قبولی با داده‌ها برخوردار بود و تمام مسیرها از لحاظ آماری معنی‌دار بودند. همچنین، تمام مسیر‌های غیرمستقیم برون‌گرایی، وظیفه‌شناسی، باز بودن نسبت به تجربه و روان رنجوری خویی از طریق خودکارآمدی تحصیلی و تنیدگی تحصیلی ادراک شده، روی فرسودگی تحصیلی معنی‌دار بودند.

      نتایج پژوهش اسلامی(۱۳۹۰) نشان داد که روابط منفی معناداری بین هوش معنوی و سلامت روانی – جسمانی با فرسودگی تحصیلی وجود دارد. همچنین یافته‌های جانبی نشان داد که بین معدل دانشجویان و فرسودگی تحصیلی، رابطه منفی معناداری وجود دارد.

      تحلیل داده‌های پژوهش قلی‌زاده(۱۳۹۱) نشان داد که بین خودپنداره تحصیلی، سبک های تفکر قانونی، قضایی و سلسه مراتبی، با پیشرفت تحصیلی [۱۰] رابطه مثبت معنادار و بین سبک تفکر محافظه کار با پیشرفت تحصیلی، رابطه منفی معنادار وجود دارد. بر اساس نتایـج رگرسیـون چندمتغیری، سبک تفکـر سلسلـه مراتبـی، قویترین پیش‌بینی کننده پیشرفت تحصیلی بالا و سبک تفکر محافظه کار، قویترین پیش‌بینی کننده پیشرفت تحصیلی پایین بود. همچنین بر اساس نتایج رگرسیون، سبک‌های تفکر بیرونی، جزئی و سلسله مراتبی، قویترین پیش‌بین‌های فرسودگی تحصیلی پایین و سبک تفکر محافظه‌کار، قویترین پیش‌بین فرسودگی تحصیلی بالا بود.

      یافته‌های تحقیق اسمعیلی دیزج (۱۳۹۲) نشان داد: برنامه امیددرمانی، باعث کاهش میزان فرسودگی تحصیلی به‌طور کلی و مؤلفه‌های خستگی تحصیلی و ناکارآمدی تحصیلی در دانشجویان شده است.

      نتایج پژوهش راک خواه (۱۳۹۱) نشان داد: رابطه معناداری بین حمایت اجتماعی و ویژگی‌های شخصیتی با ابعاد فرسودگی تحصیلی وجود دارد.

      نتایج پژوهش انصاریان (۱۳۹۲) نشان داد: بین رابطه کیفیت زندگی و فرسودگی تحصیلی، رابطه معکوس و معناداری وجود داشته و رابطه خستگی هیجانی با سلامت روان، رابطه معکوس و معناداری وجود داشت و رابطه بدبینی با سلامت محیط، رابطه معکوس و معنادار وجود داشت.

      نتایج پژوهش یزدان پناه(۱۳۹۱) نشان می‌دهد که کمال­گرایی دیگرمدار، بر خستگی و بی‌علاقگی و ناکارآمدی تحصیلی، تأثیر مستقیم و غیرمستقیم دارد. کمال­گرایی جامعه‌مدار، بر خستگی و بی‌علاقگی و ناکارآمدی تحصیلی، تأثیر مستقیم و غیرمستقیم دارد. نگرش معنوی [۱۱] بر بی­‌علاقگی، تأثیر مستقیم و غیرمستقیم دارد و نتیجه تحقیق، بیانگر این است که ابعاد کمال­گرایی، با میانجیگری نگرش معنوی، حیطه‌های فرسودگی تحصیلی را تبیین می‌کند.

طرح بحث

      فرسودگی تحصیلی، موضوعی جدّی در دوران تحصیلی فراگیران محسوب می‌گردد؛ در این میان، دانشجویان به عنوان قشر فرهیخته جامعه و عهده‌داران مسؤولیت‌های آینده جامعه، بیشتر از تأثیرات منفی فرسودگی تحصیلی چون اختلال در بهزیستی ذهنی، روانشناختی و جسمانی متأثر می‌گردند. فرسودگی تحصیلی، عاملی مهم در فهم رفتارهای تحصیلی دانشجویان، چون عملکرد تحصیلی دانشجویان تلقی شده، رابطه دانشجویان را با محل تحصیلی خود تحت تأثیر قرار داده و اشتیاق دانشجویان را به ادامه تحصیل، تحت تأثیر قرار می‌دهد.

این موضوع که در دهه‌های اخیر، موضوع پژوهش بسیاری از محققان تربیتی قرار گرفته است، از عوامل شناختی، هیجانی و شخصیتی متعددی سرچشمه می‌گیرد. در این میان، کمالگرایی به عنوان یک عامل شخصیتی و هدفگزینی یا مقاصد فرد از ادامه تحصیل، به مثابه یک عامل شناختی، نقش مهمّی در گرفتارشدن فراگیران در چرخه فرسودگی ایفا می‌کند.

کمال‌گرایی، به‌عنوان یک ساز و کار شخصیّتی، با مشخصه‌های بارز آن، چون: داشتن اهداف بلندپروازانه، جاه‌طلبانه و غیرقابل وصول و چالش افراطی برای رسیدن به این اهداف، چالش برای بی‌نقص بودن و تعیین معیارهای افراطی در عملکرد، با گرایش به ارزیابی انتقادی رفتار، قادر است به یک ویژگی ناسالم و نوروتیک، مبدّل گشته، به ناسازگاری‌ها و انواع مشکلات روانی، منجر شود؛ چنین فردی، با اعتقاد به کامل بودن و احساس اضطراب و فشار روانی با ترس از اینکه مطابق انتظارات خود و دیگران یا جامعه، زندگی نکند، زندگی را سپری می‌کند.

کمال‌گرایی جامعه‌مدار، علاوه بر ویژگی‌های یادشده، با مشخصه متحمل شدن بارِ انتظارات دیگران از فرد و چالش در جهت کسب تأیید دیگران و برآورده نمودن توقعات آنها به عنوان معیارهایی تحمیل شده بیرونی، آسیب‌رسان‌تر از دیگر ابعاد کمالگرایی چون کمالگرایی خودمدار یا دیگرمدار می‌باشد. موضوعی که در صورت استمرار و تعمیم به حوزه‌های مختلف زندگی، می‌تواند به احساس شکست، اضطراب، خشم، درماندگی، ناامیدی و افسردگی منجر شود.

      دانشجویانِ با کمالگرایی جامعه‌مدار، از ارزیابـی منفی توسط دیگـران، در هـراس بوده و از عـدم تأییـد آنان می‌پرهیزند و در نتیجه، اهمیّت زیادی به توجه دیگران می‌دهند؛ این دسته از دانشجویان، نسبت به استانداردهای اجتماعیِ ایده‌آل و پذیرش دیگران در تردیدند.

      در مورد رابطه بین منابع و فرسودگی تحصیلی، لازم به ذکر است که کمبود یا عدم منابع برای انجام وظایف دانشگاهی، می‌تواند تا شکل دادن به زمینه فرسودگی منجر شود؛ به عبارت دیگر، دانشجویان تحت فشار برای انجام وظایف مختلف، نیاز به امکانات و منابع کافی دارند.

بسیاری از دانشجویانی که دسترسی به منابع کافی را نداشته باشند، سطوح بالاتری از استرس را تجربه می‌کنند و توانایی و انگیزه خود را برای انجام فعالیت‌های آموزشی، از دست می‌دهند.

در میان منابع مورد نیاز حیاتی، کتابخانه و کامپیوتر و امثال آن، باید مورد توجه بیشتر رؤسای آموزشی قرار بگیرد که در غیر این صورت، مقدار بالاتری از استرس تجربه خواهد شد. این استرس مزمن، می‌تواند در فرسودگی، تأثیرگذار باشد (Halbesleben و باکلی، ۲۰۰۴) بنابراین، ترکیبی از خواسته بالای علمی و منابع کم، می‌تواند به فرسودگی تحصیلی بالاتر منجر شود (باکر و همکاران ۲۰۰۳).

      محققانی مانند چرنیس(۱۹۹۲) و هالستن(۱۹۹۳) به نقل از یانگ(۲۰۰۴) رابطه بین خودکارآمدی و فرسودگی را در تحقیقات خود نشان دادند؛ آنها بیان کردند افرادی که حس تسلط (خودکارآمدی) ندارند، به سادگی فرسوده می‌شوند و معمولاً ظرفیت محدودی برای انطباق دارند. با توجه به اینکه بندورا در نظریه خودکارآمدی خود(۱۹۷۷) بیان کرد که خودکارآمدی، بر انتخاب‌های افراد، اهداف، واکنـش‌های هیجانی، تلاش، سازگـاری و استقامت، اثر می‌گذارد و خودکارآمدی بالاتر برابر است با فرسودگی کمتر.

      علاوه بر رابطه بین فرسودگی تحصیلی و خودکارآمدی، کمالگرایی هم با خودکارآمدی رابطه دارد. کمالگرایی، به منزله تمایل پایدار فرد به وضع معیارهای کامل و دست نیافتنی و تلاش برای تحقق آنهاست که با خود انتقادگری از عملکرد شخصی همراه است (فراست،۱۹۹۰)فراست اینطور ادامه می‌دهد که کمالگرایی می‌تواند به افرادی که برای دست‌یابی به موفقیت سخت می‌کوشند، کمک کند اما به افرادی که هرگز از عملکرد خود راضی نمی‌شوند و خود انتقادگر هستند، صدمه می‌زند.

      طبق یافته‌ای پژوهشی، عدالت آموزشی هم یکی دیگر از مواردی هست که با فرسودگی تحصیلی در ارتباط است؛ به طور کلی، عدالت آموزشی، به معنای فراهم آوردن برابری فرصت‌های آموزشی برای دانشجویان است که اغلب به برابری در برخوردهای استاد با دانشجویان به‌ویژه در کلاس‌هایی که تنوع و تفاوت زیادی بین دانشجویان وجود دارد، مربوط می‌شود. مقوله عدالت آموزشی [۱۲] ، از جمله متغیرهایی است که مورد بررسی قرار گرفته است و وجود عدالت آموزشی در میان دانشجویان، می‌تواند با فرسودگی تحصیلی آنان ارتباط داشته باشد.

 Salmela-Alo و همکاران بر این باورند که تشویق دانشجویان از سوی استاد و ارتباطات عادلانه بین استاد و دانشجو، می‌تواند منجر به کاهش فرسودگی دانشجویان گردد. Eldridge معتقد است که وجود عدالت آموزشی، تحصیلی نه تنها می‌تواند در سرنوشت علمی دانشجویان تأثیر داشته باشد، بلکه افزایش آن می‌تواند به سلامت روحی دانشجویان آسیب رساند و آنان را با ناکامی‌های مختلفی در دوران تحصیل و یا پس از آن در زندگی شخصی و حرفه‌ای مواجه کند.

در حالی که با بهبود شرایط تحصیلی از جمله ایجاد عدالت آموزشی، می‌توان از فرسودگی تحصیلی دانشجویان جلوگیری به عمل آورد و زمینه رشد مهارت و بالندگی در عرصه‌های مختلف علمی و عملی آنان را فراهم نمود. بنابراین، ضروری است که این موضوع مورد توجه قرار گیرد و بر روی آن تحقیقات فراوانی انجام شود تا ضمن شناسایی عوامل مؤثر بر آن، راه‌های مقابله با فرسودگی تحصیلی دانشجویان نیز مد نظر قرار گیرد؛ مقوله‌ای که می‌تواند بستر و مسیر تحقق اهداف نظام‌های آموزشی و دانشگاهی را به خوبی فراهم آورد.

نتیجه‌گیری

      طبق یافته‌های پژوهشی، شناسایی نشانه‌هایی از مطالعه فرسودگی شغلی، علایم مطالعه فرسودگی شغلی در میان تک‌تک دانشجویان متفاوت است اما برخی از شایع‌ترین علایم هشداردهنده از مطالعه فرسودگی تحصیلی عبارتند از:

• خستگی فکری.
• کاهش در عملکرد تحصیلی.
• از دست دادن انگیزه.
• ناتوانی در تمرکز.
• خستگی بلند مدت.
• کاهش سیستم ایمنی بدن.

برخورد با مطالعه فرسودگی شغلی 

یکی از متغیرهای مهم اثرگذار بر فرسودگی تحصیلی، کمال‌گرایی است؛ تحقیقات اخیر درباره کمال‌گرایی، به این سازه همانند یک سازه چندبعدی می‌نگرد که شامل کمال‌گرایی سازگارانه و کمال‌گرایی ناسازگارانه می‌باشد. تفاوت کلیدی کمال‌گرایی سازگارانه و ناسازگارانه این است که در کمال‌گرایی ناسازگارانه، با وجود شواهدی که حاکی از غیراقعی بودن معیارها هستند، گرایش‌های کمال‌گرایانه همچنان ادامه می‌یابند. همچنین تفاوت آنها در این است که کمال‌گرایان سازگار، برای رسیدن به این معیارها، تلاش لازم را می‌کنند ولی عزت نفس [۱۳] خود را از دست نمی‌دهند (لاول و لیمک، ۲۰۰۹).

      به‌طور کلی، کمال‌گرایی سازگارانه، به بهزیستی روان‌شناختی و عملکرد تحصیلی و شغلی مناسب مرتبط است ولی کمال گرایی ناسازگارانه، با پریشانی، عزت نفس پایین و نشانه‌های بیماری ذهنی مرتبط است(کلی، ۲۰۱۰).

یکی دیگر از متغیرهای اثرگذار بر فرسودگی تحصیلی، حمایت اجتماعی می‌باشد؛ منظور از حمایت اجتماعی، قابلیت و کیفیت ارتباط با دیگران است که منابعی را در مواقع مورد نیاز فراهم می‌کنند. حمایت اجتماعی، یک کمک دوجانبه است که سبب ایجاد خودپنداره مثبت، خویشتن‌پذیری، احساس عشق و حرمت نفس می‌شود و در همه این موارد، به فرد فرصت خودشکوفایی و رشد را می‌دهد.

      یکی دیگر از متغیرهای تأثیرگذار بر فرسودگی تحصیلی، استرس ادراک شده است؛ استرس ادراک شده، عبارت است از واکنش بدن به تغییری که مستلزم سازگاری یا پاسخ جسمی، ذهنی یا هیجانی می‌باشد. استرس می‌تواند به وسیله هر عامل یا محرک تنشزا ایجاد شود؛ حتی سر و کار داشتن با یک بیمار(مارو، ۲۰۱۱) فرسودگی، هنگامی اتفاق می‌افتد که یک فرد برای یک دوره زمانی طولانی، استرس را تجربه کند(بروس،۲۰۰۹).

      طبق نتایج پژوهش‌ها در خصوص فرسودگی تحصیلی دانشجویان، استرس با فرسودگی تحصیلی رابطه مثبت و معنی‌دار دارد. (همتی‌راد و سپاه‌منصور) در پژوهشی که در مورد رابطه بین استرس و حمایت اجتماعی در دانشجویان انجام داده‌اند، به این نتیجه رسیده‌اند که حمایت اجتماعی، در کاهش میزان استرس دانشجویان مؤثر است. علاوه بر این، بین کمال‌گرایی ناسازگارانه با عملکرد تحصیلی رابطه منفی و معنی‌دار وجود دارد.

نتایج پژوهشی دیگر در دانشجویان رشته پزشکی نشان می‌دهد که حمایت اجتماعی، یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر عملکرد تحصیلی است. همچنین، بین کمال‌گرایی مثبت و فرسودگی شغلی، یک رابطه منفی و معنی‌دار وجود دارد ولی بین کمال‌گرایی منفی و فرسودگی شغلی، رابطه معنی‌داری وجود ندارد. در پژوهشی دیگر در مورد ارتباط فرسودگی تحصیلی با عملکرد تحصیلی در دانشجویان دختر، این نتیجه حاصل شده است که بین فرسودگی تحصیلی و زیرمقیاس‌های آن با عملکرد تحصیلی، رابطه معنی‌داری وجود دارد.

در پژوهشی که در مورد رابطه فرسودگی تحصیلی با عملکرد تحصیلی در دانشجویان انجام شده، این نتیجه به‌دست آمده است که بین ابعاد فرسودگی تحصیلی و عملکرد تحصیلی، رابطه منفی و معنی‌دار وجود دارد. در یک پژوهش در مورد رابطه کمال‌گرایی با فرسودگی تحصیلی در دانشجویان این نتیجه حاصل شده است که کمال‌گرایی مثبت، به‌طور منفی و معنی‌دار و کمال‌گرایی منفی به‌طور مثبت و معنی‌دار پیش‌بین فرسودگی تحصیلی است.

      شواهد و پژوهش‌های انجام شده در داخل و خارج از ایران، حکایت از این مطلب دارد که افرادی که فرسودگی تحصیلی دارند، معمولا علایمی مانند بی‌اشتیافی نسبت به مطالب درسی، ناتوانی در ادامه حضور مستمر در کلاس‌های درس، مشارکت نکردن در فعالیت‌های کلاسی، احساس بی‌معنایی در فعالیت‌های درسی و احساس ناتوانی در فراگیری مطالب درسی را تجربه می‌کنند(ابرقویی،۱۹۸۳).

      به نظر می‌آید فرسودگی تحصیلی، با فشارهای روانی ارتباط داشته باشد. فشارهای روانی وقتی رخ می‌دهد که عدم تعادل بین مطالبات و خواسته‌های محیطی، با توانایی فرد برای پاسخ دادن به آنها وجود داشته باشد. هرچه مطالبات و خواسته‌های محیطی افزایش یابد و توانایی فرد برای پاسخ دادن به آنها کاهش یابد، فشار روانی ایجاد می‌شود که باعث تجربه منفی در فرد و فرسودگی تحصیلی می‌گردد؛ درواقع فرسودگی تحصیلی در اثر فشار مداوم روانی پدید می‌آید(فاربر،۱۹۸۳).

      به نظر می‌رسد که تعادل بین پذیرش دانشجو و بازار کار، یک عامل ضروری برای افزایش امید به کار و انگیزه تحصیلی و می‌تواند پیشرفت تحصیلی را افزایش می‌دهد و کاهش فرسودگی تحصیلی در دانشجویان است.

      استرس در زندگی روز به روز در یک دانشجو مشترک و مورد انتظار است. با این حال، اگر استرس قابل کنترل باشد و تداخل با عملکرد تحصیلی نداشته باشد و در تعادل دانشگاه و زندگی باشد، دانشجو ممکن است از یک بیماری جدی‌تر به نام فرسودگی تحصیلی در امام باشد. فرسودگی تحصیلی، خستگی عاطفی، بدبینی آموزشی و احساس بی‌کفایتی [۱۴] را به همراه دارد. فرسودگی علمی یک موضوع مهم در آموزش عالی است و می‌تواند رابطه بین دانشجویان و استادان را نیز تحت تأثیر قرار داده و باعث افزایش نرخ ترک تحصیل گردد.

      دانشجویانی با فرسودگی تحصیلی ممکن است علایمی مانند غیبت بیش از حد، عدم علاقه به فعالیت‌های علمی و یک حس بی‌معنایی به سمت تکالیف آموزشی را داشته باشند و همچنین علایم هیجانی منفی و شدیدی، مانند: ناامیدی، درماندگی، و افسردگی را از خود نشان دهند.

      بسیاری از دانشجویان، علایم فرسودگی را در پایان ترم یا نزدیک به اتمام پایان نامه خود، نشان می‌دهند؛ چرا که نگران کار و شغل بعد از اتمام تحصیلات هستند.

      گرین، واکی و تیلور (۱۹۹۱ ) نتیجه‌گیری می‌کنند که خستگی و بدبینی [۱۵] تشکیل‌دهنده­ “هسته­ فرسودگی” هستند. به علاوه، شائوفلی، مارت آنز، مارکوس پینتو، سالانوا و بیکر (۲۰۰۲) نشان داده­‌اند که کارآمدی حرفه‌ای بیشتر به مفهوم متضاد با فرسودگی، یعنی مفهوم مثبت مشغولیت کاری تعلق دارد به همراه “توان (انرژی)، فداکاری و جذب “. به علاوه به نظر می‌­رسد که کارآمدی حرفه­‌ای به صورت موازی و همزمان با خستگی و بدبینی، ایجاد می‌­شود (لیتر، ۱۹۹۲؛ تاریس، لی بلانک، شائوفلی و اسچریورس، ۲۰۰۵).

      چنانکه اشاره شد، در محیط‌های آموزشی، به ویژه دانشگاه‌ها، وجود شرایط ناعادلانه و عدم رعایت عدالت آموزشی نیز می‌تواند در روحیه و عملکرد تحصیلی دانشجویان مؤثر باشد و باعث فرسودگی تحصیلی گردد.

بر اساس نتایج به دست آمده، بهبود عدالت آموزشی می‌تواند با کاهش میزان فرسودگی دانشجویان رابطه داشته باشد؛ بنابراین مسؤولان دانشگاه‌ها باید به ایجاد فرصت‌های برابر آموزشی توجه داشته باشند.

      از یافته‌های به دست آمده از پژوهش حاضر می‌توان نتیجه گرفت که ضرورت ایجاد فرصت‌های عادلانه آموزشی از سوی دانشگاه‌ها به ویژه استادان باید مورد توجه قرار گیرد.

      بر اساس یافته‌های تحقیقی، دانشجویان دارای خودکارآمدی بالاتر، آسیب‌پذیری کمتری در برابر فرسودگی تحصیلی دارند؛ بنابراین تقویت این متغیر در بین دانشجویان پرستاری و پیراپزشکی که معمولاً سطح بالایی از فرسودگی تحصیلی را دارند، سبب بهبود عملکرد تحصیلی آنها خواهد شد (مجله دانشکده پرستاری و مامایی ارومیه، شماره هشتم، ۱۳۹۳)

      از مجموع آنچه گفته شد، نتیجه‌گیری می‌شود که تصویرنمودن اهداف نامعقول و ترسیم چشم‌اندازهای خارج از کنترل و دسترس برای یادگیری دانشجویان که آینده‌سازان و عهده‌داران مسؤولیت‌های اجتماعی می‌باشند، منجر به افت انرژی‌های جوانی، کاهش انگیزش تحصیلی و ترسیم اهدافی خارج از توان آنها گردیده، فرسایش تحصیلی آنها را فراهم می‌نماید؛ لذا باید والدین در درجه نخست و معلمان در وهله بعد و سیاستگذاران در وهله آخر به نیازهای یادگیری و شوق درونی فراگیران برای یادگیری توجه نموده، جهت بالا بردن انگیزش یادگیری فراگیران، تلاش بیشتری نمایند. تلاش برای بالابردن شایستگی که از اهداف تسلط محسوب می‌شود، تأثیرات مثبتی بر فعالیت‌ها و پیامدهای یادگیری، نظیر: پیشرفت تحصیلی و عملکرد تحصیلی فراگیران خواهد گذاشت. ترسیم اهداف گرایشی عملکرد، منجر به مقایسه اجتماعی بین فراگیران شده و بازده‌های یادگیری آنها را افزایش می‌دهد؛ مشروط بر اینکه آنها را در چرخه رقابت ناسالم درگیر نکرده و آنها را اهداف اصیل یادگیری دور نسازد.

پیشنهادها:

      مشکل فرسودگی تحصیلی، خواستار آن است که دانشجو، دارای هویت خودقوی باشد و در سلامت روحی، به موضوع استرس و هویت خودقوی به‌عنوان حس فرد درونی، یکپارچه و پایدار و در عین حال پویا و انعطاف‌پذیر توجه نماید؛ واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی را بپذیرد و در عین حال که با استقلال است، طوری عمل کند که نه خودشیفتگی داشته باشد و نه در حالت یک قالب خارج از واقعیت باشد. این حس درونی منسجم و اعتماد به نفس در فرد برای مقابله با فشارهای دانشگاه و جلوگیری از فرسودگی تحصیلی مؤثر است (A. Antonovsky)

      در مطالعه Woodberry به نظر می‌رسد: ابزار شایع‌ترین مورد استفاده توسط دانشجویان تحصیلات برای مقابله با استرس، عبارتند از: روابط متقابل اعضای خانواده و یا گوش دادن به پخش موسیقی است. قابل توجه است که ۹۰ درصد از دانشجویان متأهل نشان داده‌اند که همسرداری و همراه بودن با همسر در رهایی از استرس مفید بوده است. آنها همچنین نشان دادند که سرگرمی و یا رسانه‌ها (۷۳٪)، بازدید از یک مکان (۶۹٪) و ورزش (۶۱٪) به عنوان رهایی از استرس مفید بوده‌اند.

      در همین راستا، پیشنهاد می­‌گردد: مدیران آموزشی در برنامه‌­ریزی­‌های آموزشی خویش، به فرسودگی تحصیلی در دانشجویان و افزایش علاقه و اشتیاق آنان به تحصیل و راهکارهای آن توجه نمایند.

هر چند، توجه به نقش مؤثر عوامل خارجی در فرسودگی تحصیلی (به‌عنوان مثال کیفیت تجربه یادگیری)، مدیران و رؤسای پیشنهاددهنده برای آماده‌سازی تجهیزات و منابع، مانند: کتابخانه مجهز و به روز شده و سایت‌های کامپیوتر لازم است اما انعطاف‌پذیری و ایجاد یک آب و هوای دوستانه توسط معلمان و اساتید، در کلاس دو تقاضاهای دیگر است که می‌تواند استفاده شود. در نهایت، باید در نظر گرفت که این دانشجویان سازندگان آینده خواند بود.

      از تحقیقات به عمل‌آمده در عرصه فرسودگی تحصیلی، چنین مستفاد می‌شود که ارتباط خودکارآمدی نیز، در فرایند یادگیری دانشجویان مؤثر است.

      بر اساس نتایج، بهبود عدالت آموزشی را می‌توان با نرخ پایین‌تر از فرسودگی تحصیلی دانشجو در ارتباط دانست.

      هدف­‌های درازمدت و انگیزه­‌بخش، لازمه تداوم هر تلاش اولیه و معنادار ماندن آن در مقابل دشواری­‌ها و سختی­‌ها است. روان­‌شناسی نیز این ضرورت را تشخیص داده است؛ چنانکه از مهم­‌ترین مسایل روان­‌شناسی کمال در بررسی شخصیت انسان، مسأله انگیزش [۱۶] است: شخصیت­‌های سالم به جلو می‌­نگرند و انگیزه­­‌شان، هدف­‌ها و برنامه­‌های درازمدت است؛ اینها هدفجو هستند و اساس زندگیشان کاری است که باید به انجام برسانند و همین است که شخصیتشان را تداوم می­‌بخشد و یکپارچه می‌سازد. این انگیزش انسجام‌بخش که لازمه رشد شخصیت­ است، جهت­ داشتن نامیده شده است. جهت داشتـن، همه جنبـه‌هـای زندگـی انسان را به سوی هدف­‌ها هدایت می­‌کند و به او دلیلی عقلانی برای تلاش و زیستن می‌دهد.

ما به این کشش دایمی هدف‌های پرمعنا نیاز داریم و بدون این اهداف، احتمالاً گرفتار مشکلات شخصیتی خواهیم شد. داشتن شخصیتی سالم، یکپارچه و منسجم بدون داشتن آرزو و جهتی به سوی آینده ناممکن است. (خوشدل، ۱۳۸۷). لذا پیشنهاد می‌شود امور آموزشی دانشگاه‌ها با یک برنامه‌ریزی منسجم، به موضوع سالم‌سازی شخصیت دانشجویان برای رسیدن به هدف‌های درازمدت و انگیزه‌بخش نیز اهمیت بدهند.

      پیشنهادهایی برای بهبود وضعیت دانشجویان و سیر آنها از فرسودگی تحصیلی به‌طرف پیشرفت تحصیلی در زیر، آورده می‌شوند:

•  تشویق دانشجویان به تفکر برای یافتن هدفی والا برای زندگی خود که به مسیر آینده زندگیشان جهت می­‌دهد و تلاش آنان را معنادار می­‌کند.
• عدم اصرار بر ادامه رشته­‌ای که دانشجویان به آن علاقه ندارند. بر اساس تجربه، معمولاً دانشجویانی که به رشته خود علاقه ندارند، انگیزه کافی برای غلبه بر این دشواری­‌ها را نداشته و ممکن است با افت نمرات و سیر نزولی و فرسودگی تحصیلی مواجه شوند. در مورد دانشجویانی که به رشته خود علاقه نداشته باشند و در ترم­‌های اول هم علاقه­‌ای به آن پیدا نکرده باشند، موفقیت در آن رشته و رضایتمندی از کار آینده در آن رشته تا حدودی، نامحتمل شمرده شده و توصیه نمی‌گردد. نبایستی ظاهر رشته­‌ها برای ما معیار قرار گیرد؛ واقعیت آن است که بسیاری از این ظواهر، کاذب است و هر کس را بهر کاری ساخته‌اند.
• عدم فشار برای کسب نمره یا مدرک، بلکه تشویق به خود علم و معرفت.
• تأیید توانایی­‌های دانشجو، چرا که دانشگاه همه توانایی­‌های او را مورد توجه قرار نمی­‌دهد. برقرار نگاه داشتن عزت نفس او و تأمین پشتگرمی و دلگرمی. شجاع کردن او برای مقابله با مشکلات از راه تلاش و کسب مهارت­‌های تحصیلی.
• تشویق دانشجویان به استفاده از مشاوره تحصیلی یا شرکت در دوره­‌های مهارت تحصیلی.
• ارتقای فضای انسانی دانشکده‌ها به خصوص برای دانشجویان سال اول. به عنوان مثال از طریق آگاه‌سازی اساتید به نقش خود در این زمینه.
• آگاه‌سازی دانشجویان از روال آموزشی دشواری که در سال‌های تحصیل به خصوص سال اول با آن مواجه خواهند شد و این که باید برای کسب چه مهارت‌هایی آمادگی داشته باشند. این آگاه‌سازی می‌تواند از طریق حضور مرکز مشاوره در جلسات معارفه، توزیع بروشورها و کارگاه‌های مختص دانشجویان سال اول انجام پذیرد.
• برگزاری دوره‌های ارتقای مهارتهای تحصیلی برای دانشجویان سال اول و در صورت امکان، گنجاندن سرفصلهای مربوط در دروس اجباری آشنایی با رشته یا مهارتهای زندگی که در سال اول برای دانشجویان ارایه میگردد.
• برگزاری دوره‌های افزایش مهارتهای تحصیلی برای دانشجویان مشروطی در هماهنگی با آموزش دانشگاه.
• بررسی منظم نمرات دانشجویان در همکاری با اداره آموزش و دعوت از دانشجویانی که سیر نزولی در نمرات آنها تشخیص داده میشود.
• همکاری نزدیک با خانواده دانشجویان، درک علل افت تحصیلی و آگاهسازی آنان از نوع نیازهای فرزندان و راه حلهای مناسب برای رسیدگی به آنان.
• برگزاری دوره­‌های آشنایی با رشته، توسط اساتید با محبت و پرحوصله.
• ایجاد فرصت­‌های فعالیت علمی گروهی برای دانشجویان سال اول، مانند: اردوهای کشف نیازهای صنعت، بازدیدهای علمی و مسابقات علمی.
• ایجاد فرصت­‌هایی در خارج از کلاس برای اتصال اساتید و دانشجویان، به خصوص در فضایی معنوی، مانند جلسات گفت و گو، افطاری، اردوهای زیارتی و…
• اجتناب از پیچیدگی نامعقول در امتحانات و مجال دادن به خلاقیت­‌ها در قالب پروژه­‌های صنعتی و کار گروهی.
• همکاری و هماهنگی با مرکز مشاوره به منظور حمایت از دانشجویانی که دچار چالش­‌های سال اول هستند.
• برای مقابله با فرسودگی تحصیلی، اذعان و اظهار نیاز خود و تعامل با افراد دیگر مثلاً در شبکه‌های اجتماعی که به کاهش استرس و جلوگیری از فرسودگی تحصیلی کمک می‌کند.

رفتار توأم با احترام و مهربانی به دانشجویان، نشان می­‌دهد شخص با جایگاه ارزشمند و مؤثر در محیط دانشکده به شمار می‌روند. در نقطه مقابل، برخوردهای سرد و بی‌­اعتنا، (همچون ردکردن با اشاره دست) به‌خصوص وقتی علی‌رغم ناراحتی مخاطب ادامه می­‌یابد، نشانه آن است که کرامت انسانی او، مورد توجه قرار نمی‌گیرد. به عبارت ساده­‌تر مشاهدات ما نشان می‌دهد وقتی افراد به وظایف اداری خود در سطحی عاری از توجهات انسانی و عاطفی، به صورت مکانیکی عمل ­می­‌کنند، نیروهای محرکه دانشجو با دانشگاه همسو نشده و دانشجو بین خود و مسؤولان، احساس فاصله می­‌کند. این در حالی است که در اکثریتِ قریب به اتفاق دانشجویان ورودی جدید، اشتیاق به همبستگی با مسؤولان دانشگاه و کمک به رشد علمی دانشگاه بسیار زیاد است. طبیعی است که تکرار این برخوردها و مواجهه با سردی و بی­‌مهری (مثلاً از سوی استادان یا از سوی مسؤولان دفتر دانشکده) می­‌تواند احساس تعلق به محیط را در او  کمرنگ نماید و احیاناً او را نسبت به محیط دانشگاه بی‌­تفاوت سازد. دانشجو احساس می­‌کند حضور او در این محیط موقت تلقی می‌­شود و گویا از نظر مسؤولان اداری، یکی از هزاران نفری است که باید کار اداری آنان را انجام داد تا فارغ‌التحصیل شوند و از این محل بروند.